Pomniki pamięci
Pomniki to obiekty, które zostały umieszczone w widocznych miejscach przestrzeni publicznej, aby oddać hołd zasłużonym, zachować pamięć o szczególnie istotnych wydarzeniach, lub też przywrócić pamięć o tym, co zapomniane.
To wyjaśnienie należałoby uzupełnić o wskazanie dwóch kwestii, które są kluczowe dla zrozumienia, jaką funkcję mogą pełnić pomniki, a także co mówią nam one o historii danego kraju. Po pierwsze, niezwykle ważne są okoliczności powstania pomnika oraz ceremonie upamiętniające organizowane wokół niego. Po drugie, w jaki sposób zmienia się znaczenie, jakie okoliczna ludność nadaje danemu pomnikowi, czy mówiąc inaczej: w jaki sposób zmienia się postrzeganie tego, o czym on opowiada.
Po co powstają pomniki?
Powodu, dla którego powstaje pomnik nie można sprowadzić wyłącznie do decyzji, że dana osoba / wydarzenie, zasługuje na specjalne upamiętnienie w przestrzeni publicznej (obok innych form, jak na przykład nazwanie ulicy, czy nadanie patronatu szkole). Pomniki są bowiem obiektami, które pojawiają się w przestrzeni publicznej posiadając dodatkowy kontekst i cel. Stawia się je, aby opowiadać historię, lub też - pewną jej wersję.
Doskonale widoczne było to, jakkolwiek jest to skrajny i negatywny przykład, w działaniach prowadzonych przez władze komunistyczne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Poprzez ustawianie nowych pomników – czemu towarzyszyło usuwanie już istniejących, które przedstawiały treści niemieszczące się w obowiązującej wówczas doktrynie polityki historycznej – władze komunistyczne próbowały stworzyć opowieść o przeszłości, która w wielu wypadkach daleko odbiegała od prawdy historycznej, ale służyła, między innymi, uzasadnieniu podległości wobec Kremla. Stąd tak liczne we wszystkich krajach tzw. Bloku Wschodniego obiekty podkreślające bohaterstwo żołnierzy radzieckich w walce o wyzwolenie danego kraju spod okupacji niemieckiej, jak i gloryfikujące braterstwo broni pomiędzy partyzantami / żołnierzami danego kraju i żołnierzami Armii Czerwonej.
Nie oznacza to jednak, że posługiwanie się pomnikami, aby kształtować wyobrażenie o przeszłości jest wyłącznie domeną ustrojów niedemokratycznych – ich działania są po prostu najbardziej radykalne i kompleksowe, a przez to też najłatwiejsze do uchwycenia.
Jak pomniki opowiadają historię?
Rozważając funkcje i role pomników w przestrzeni publicznej, warto zwrócić uwagę, nie tylko na to, w jaki sposób pomniki mogą opowiadać o przeszłości – czy też w jaki sposób opowiadają pewną wizję historii – ale także, w jaki sposób są one obecne w świadomości publicznej.
Dość intuicyjnie wskazać można, że pomniki przemawiają formą, czyli tym, co jest na niech przedstawione, jak również za pomocą tekstu inskrypcji (czy informacji zamieszczonych np. na osobnej płycie). W niektórych przypadkach te formy wyrazu są na tyle czytelne, że obiekt sam w sobie posiada duży potencjał komunikowania pewnych treści, szczególnie jeżeli jest on częścią pewnej przestrzeni, poświęconej konkretnym wydarzeniom – jak obóz koncentracyjny czy miejsce straceń.
Patrząc jednak na tę kwestię z szerszej perspektywy, podkreślić należy, że fundamentalne znaczenie dla możliwości oddziaływania pomników ma to, na ile są one obecne w życiu publicznym.
W tym miejscu dotykamy znacznie szerszego zagadnienia, jakim jest polityka historyczna, której pomnik jest jedynie jednym z elementów. Koncentrując się jednak wyłącznie na samych pomnikach, podkreślić należy, że najskuteczniejszym narzędziem promowania i utrwalania treści, które one przywołują – są wszelkiego rodzaju ceremonie, które odbywają się wokół pomników. Jak długo pomnik jest miejscem powiązanym z rytuałami pamięci, tak długo jest on obecny w świadomości lokalnej ludności – a czasami całego narodu.
Tu też można wskazać na pewną prawidłowość. Im większe zainteresowanie społeczne / polityczne danym tematem, tym większą uwagą cieszą się pomniki, które przedstawiają to zagadnienie. I odwrotnie – spadek zainteresowania danym tematem sprawia, że powiązane z nim pomniki tracą na znaczeniu.
Długość życia pomników?
Pomniki, jeżeli tylko nie zostaną zniszczone lub usunięte, mogą liczyć na długą obecność w przestrzeni publicznej. Samo jednak istnienie pomnika w danym miejscu nie jest równoznaczna z jego semantycznym żywotem. W pewnym uproszczeniu można bowiem powiedzieć, że pomnik jest tak długo „żywy”, jak długo cieszy się zainteresowaniem okolicznych mieszkańców.
Najlepiej widać ten problem na przykładzie pomników, które powstały z potrzeby politycznej. Dopóki organizowane były wokół nich różnorodne ceremonie, znajdowały się one w zainteresowaniu społecznym – a tym samym treści, które pomnik przedstawiał były promowane. Wraz ze zmianą polityczną, czy też wskutek bardziej gruntownej przemiany ustrojowej, wiele pomników traci na znaczeniu – czy wprost popada w zapomnienie. Doskonałym tego przykładem jest upadek komunizmu, który sprawił, że niemal z dnia na dzień tysiące pomników przestało być otaczanych opieką, a tym samym przestało cieszyć się większym zainteresowaniem lokalnej społeczności (która czasami wykorzystywała tę sytuację, aby samodzielnie usunąć szczególnie znienawidzone pomniki).
Z drugiej jednak strony należy wskazać, że treść, którą przedstawia pomnik – czy raczej jej interpretacja – nie zawsze jest stała i w określonych okolicznościach może podlegać modyfikacjom. Dziać może się tak, kiedy wraz z upływem lat pewne elementy wyeksponowane na pomniku mogą stracić na aktualności, czy w ogóle przestaną być zrozumiałe dla kolejnych pokoleń, które nie czują osobistego związku z wydarzeniami przedstawianymi na pomniku. I tak monument, który upamiętniał uczestników powstania zbrojnego, stać może się miejscem refleksji o wartościach, nie za które oni walczyli, ale które są dla nas, współczesnych, cenne.
Ważny w tym kontekście jest także to, kto jest organizatorem uroczystości odbywających się wokół pomnika. Przekazanie ich z rąk władz centralnych na samorząd lokalny sprawić może, że zmianie ulegnie treść tego, co przy pomniku jest upamiętniane. Możliwość zejścia z poziomu ogólnonarodowej narracji do poziomu lokalnego, może być impulsem, aby ponownie zastanowić się, co ważnego dla tamtejszej społeczności przedstawia pomnik.
Czy pomniki powodują konflikty?
Dość oczywistym elementem towarzyszącym powstaniu pomników, jak i rytuałów pamięci, które są wokół nich organizowane, są emocje – tak pozytywne, jak i negatywne. Szczególnie jest to widoczne w przypadku pomników, które podejmują tematy nader aktualne i dyskusyjne – upamiętniają kontrowersyjne postacie, wydarzenia, których przebieg i konsekwencje nie są jednoznaczne – czy też stanowią jawną manipulację władz i opowiadają o przeszłości w sposób nieprawdziwy.
Co istotne, pewne pomniki, które nie są miejscem oficjalnych uroczystości, czy wręcz są niemal zapomniane, mogą niemal nagle stać się przedmiotem gwałtownych sporów. Mogą one dotyczyć rozliczenia się z przeszłością i – odwołując się do przykładu z Europy Środkowej i Wschodniej – usuwania pomników odczytywanych przez część społeczeństwa jako symbole zniewolenia kraju przez Sowietów. Inne emocje mogą wywoływać zaś spory dotyczące wizji tego, jak ma wyglądać przyszłość kraju – gdzie punktem konfliktów są pomniki polityków czy intelektualistów, którzy utożsamiani są ze zwolennikami dawnego ustroju lub kontrowersyjnej ideologii.
Ostatnie lata dostarczyły wyraźnych przykładów na potencjał pomników do wywoływania konfliktów. Jednym z nich mogą być rozruchy, do których doszło na Łotwie w roku 2007, kiedy próbowano przenieść pomnik „Brązowego Żołnierza”, czy protesty przeciwników upamiętniania przywódców wojny secesyjnej, do których doszło w Charlottesville (USA) w roku 2017. W obu zdarzeniach byli ranni i zabici.
Najbardziej pesymistycznym jest scenariusz, kiedy spory toczące się wokół pomnika zyskają większy wymiar niż lokalny czy krajowy. Niektóre z konfliktów mogą bowiem nabrać charakteru międzynarodowego – kiedy pomnik porusza kwestie nieakceptowane przez inny naród (na przykład, kiedy upamiętniają ludzi lub organizacje, które będąc bohaterami dla jednej strony, mogą być nawet przestępcami dla drugiej strony).
Wydarzenia ostatniej dekady pokazują, że takie spory, będące wyrazem braku zrozumienia przeszłości i różnic w pamięci mogą być zagrożeniem dla pokojowego współistnienia. Wystarczy wspomnieć takie konflikty pamięci jak polsko-ukraiński, węgiersko-rumuński czy grecko- macedoński, a także spory pomiędzy krajami byłej Jugosławii.
Czego uczą nas pomniki?
Patrząc na historię pomników, od momentu ich powstania po czasy współczesne, można wskazać, że są one ważnym wskaźnikiem zmian, jakie zachodzą w danym kraju. Po pierwsze, poznanie okoliczności powstania pomników, intencji, jaka towarzyszyła ich budowie, osób odpowiedzialnych za wybór tego, co zostało na nim przedstawiona oraz napisane, dostarczyć może wiele informacji o tym, co i dlaczego chciano opowiedzieć. Natomiast wiedza na temat tego, jaką rolę pełnił pomnik w przestrzeni publicznej w kolejnych latach po jego odsłonięciu, czy był miejscem cyklicznych ceremonii, czy – a jeżeli tak, to kiedy – popadł w zapomnienie, jest doskonałą okazją, aby zobaczyć, na ile historia przedstawiona na pomniku była ważna i aktualna.
W tym sensie pomniki są cennym źródłem wiedzy o pamięci zbiorowej, jak i polityce historycznej – czyli o tym, co i jak ludzie myślą o przeszłości, a także, w jaki sposób politycy próbują manipulować tym wyobrażeniem. Wiedzę tę należy zaś wykorzystać do poznania i zrozumienia historii danego kraju. Pozwoli to bowiem zobaczyć nie tylko proces zmian, ale także istniejące pomiędzy nami różnice i przyczyny, dla których niekiedy rozmijamy się w myśleniu o przeszłości i ocenie teraźniejszości.
Punktem wyjścia powinna tu być edukacja historyczna o okolicznościach, jakie zadecydowały o powstaniu poszczególnych pomników, a także ich późniejszych losach. Jest to o tyle ważne, że pomniki, czy też inne formy upamiętniania przeszłości (jak chociażby nazwy ulic), towarzyszą nam na co dzień – co najwyżej przestaliśmy już, lub jeszcze nie zwracamy na nie uwagi.
Przybliżenie wiedzy na temat możliwości wykorzystania pomników w poznaniu historii, jak również lepszego zrozumienia przemian zachodzących w pamięci zbiorowej narodów Europy Środkowo-Wschodniej, jest celem, który przyświecał projektowi „Pomniki Pamięci 1918-2018”. Temu też służą informacje zamieszczone na tej stronie – w tym specjalnie przygotowane opisy pomników z Polski, Czech, Słowacji i Rumunii.
W załączniku pod tym tekstem dostępne są wskazówki metodyczne dla przygotowania opisu pomników, które stały się podstawą dla sporządzenia opisów zamieszczonych na tej stronie, jak również przykładowe scenariusze, które pomogą wykorzystać pomniki w pracy edukacyjnej. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z nimi.
 Formularz opisu pomników | [ ] | 38 kB |
 Pomniki pamięci. Poradnik | [ ] | 898 kB |
