Położenie względem otoczenia

Pomnik stoi w centrum rezerwatu przyrody Wykus, na wzniesieniu wśród lasów na niewielkiej polanie. 

Tekst inskrypcji

Napis na fryzie wieńczącym pomnik: "Przechodniu! Ponieś wieść, że zginęliśmy za Ojczyznę".

Napis na tablicy w środku kapliczki: "KU CZCI POLEGŁYCH NA POLU CHWAŁY W LATACH 1943-1944 ŻOŁNIERZY ZGRUPOWAŃ PARTYZANCKICH A.K. DOWODZONYCH PRZEZ "PONUREGO" I "NURTA", POMNIK TEN WZNIEŚLI TOWARZYSZE BRONI. WYKUS DNIA 15.IX.1957".

Napisy ścianach i murze (tabliczki): ponad 100 pseudonimów poległych podczas wojny żołnierzy zgrupowań „Ponurego” i "Nurta"

Ogólny opis

Pomnik z bloków piaskowca w stylu przydrożnej kapliczki charakterystycznej dla folkloru Kielecczyzny. W części górnej frontu pomnika umieszczono obraz Matki Boskiej Bolesnej autorstwa malarki Edwardy Przeorskiej. Szczyt ozdobiono krzyżem. Przykrycie wykonano z dachówki. Z tylu tabliczki znajduje się mur, a na nim tabliczki z inskrypcjami.

Stan zachowania

Dobry

Okoliczności odsłonięcia pomnika

Po II wojnie światowej żołnierze Armii Krajowej byli przez władze komunistyczni prześladowani - więzieni i mordowani. AK stała się obiektem napastliwej propagandy, a prawda o jej działalności była zakłamywana. Stosunek do AK częściowo zmienił się po odwilży październikowej w 1956 r. Większość AK-owców objęła amnestia. Wątki związane z AK pojawiły się w publikacjach oraz filmie. Część żołnierzy zaczęło działać w koncesjonowanym Związku Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBOWiD). Do końca jednak istnienia PRL środowisko byłych żołnierzy było inwigilowane przez Służbę Bezpieczeństwa. Odwilż stworzyła także warunki do postawienia pierwszych pomników poświęconych żołnierzom AK. W 1957 r. starachowickie środowisko byłych podkomendnych „Ponurego” i „Nurta” wysunęło inicjatywę postawienia pomnika w formie kapliczki, poświęconego poległym i pomordowanym towarzyszom broni z lat 1943–1944, w miejscu partyzanckich koncentracji na Wykusie – w centrum Gór Świętokrzyskich. Architekt Mieczysław Twarowski wykonał pierwsze szkice projektu. Wiosną 1957 r. przy Zarządzie Oddziału ZBoWiD w Starachowicach powstał legalny Komitet Budowy Płyty Pamiątkowej na Wykusie. Przestawiony projekt został oficjalnie zatwierdzony przez administrację, sprzeciwiono się jednak umieszczeniu na zwieńczeniu kapliczki krzyża (miało go zastąpić godło państwowe). Jednocześnie komitet starał się poinformować o podjętej inicjatywie dawnych towarzyszy broni,  rozrzuconych po całej Polsce. Jedna z pierwszych akcji byłych żołnierzy AK na taką skalę przyciągnęła uwagę władz oraz spowodowała szeroką inwigilację środowiska przez organy bezpieczeństwa na terenie całego kraju. Tymczasem ogłoszona przez komitet zbiórka spotkała się z pozytywnym oddźwiękiem społecznym. Po ukończeniu budowy w sierpniu 1957 r. komitet rozesłał informacje i zaproszenia do udziału w uroczystościach odsłonięcia i poświęcenia pomnika. Władze wydały zezwolenie na ich zorganizowanie jednocześnie jednak starały się uniemożliwić wszelkimi sposobami uczestnictwo zainteresowanym oraz skierowały na obchody tajnych współpracowników. W uroczystości 15 września 1957 r. wzięło udział ok. 1500 osób (SB szacowała ich liczbę na 600). Odbyła się msza i apel poległych. Dla byłych partyzantów było to pierwsze spotkanie po wojnie i początek ich dalszej aktywności.

Późniejsza historia

Po odsłonięciu kapliczki prowadzono wokół niej dalsze prace (ogrodzenie). Jednocześnie kombatanci postanowili doprowadzić pomnik do stanu, jaki przewidywał pierwotnie projekt, tj. wymontować godło państwowe z pomnika, a na jego miejsce zamontować krzyż. Służba Bezpieczeństwa poinformowana o tych planach przez tajnego informatora, postanowiła zorganizować zasadzkę. 26 października 1958 r. byli partyzanci zostali aresztowani podczas prac remontowych na 48 godzin. Dochodzenie wszczęte w sprawie usunięcia godła państwowego jednak szybko umorzono, stwierdzając jedynie naruszenie prawa budowlanego. Powstałe z okazji działań wokół pomnika niezależne od władz Środowisko Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej „Ponury” – „Nurt”, mimo stałej inwigilacji trwającej do 1990 r., co roku zaczęło spotykać się na Wykusie na spotkaniach zwanych "koncentracjami". W 1985 r. kapliczka została uroczyście przekazana Cystersom z klasztoru w Wąchocku, do którego w 1988 r. uroczyście przeniesiono szczątki dowódcy.  

Współczesne znaczenie

Pomnik odgrywa istotną rolę jako miejsce pamięci dla kombatantów oraz lokalnych uroczystości patriotycznych upamiętniających płka "Ponurego" i mjra "Nurta", na których gromadzą się ludzie z całego kraju.  Od 1996 r., tj. od chwili uroczystego przekazania tradycji walk o niepodległość przez kombatantów AK Związkowi Harcerstwa Rzeczypospolitej, tradycję wykusową pielęgnuje harcerze, którzy spotykają się tu co roku w czerwcu w ramach Zlotu Bratnich Drużyn i organizują służbę podczas uroczystości. 28 października corocznie od 2000 r. z inicjatywy kombatantów i harcerzy organizowane jest na Wykusie nabożeństwo „Droga Krzyżowa”. Wiedzie ona po miejscach walk i rozrzuconych wokół wzgórza „Wykus” mogiłach, w których pochowano żołnierzy Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” poległych
28 X 1943 r. w obławie zorganizowanej przez Niemców. Ostatnia stacja drogi usytuowana jest przy pomniku-kapliczce. Uczestniczy w niej m.in. młodzież harcerska i szkolna, mieszkańcy okolicznych miejscowości i weterani Armii Krajowej. Młodzież ma okazję spotkać się i porozmawiać z kombatantami, autentycznymi świadkami i uczestnikami II wojny światowej.

Publikacje, źródła, linki

http://www.wykus.pl

https://pl.wikipedia.org/wiki/Wykus

http://ponury-nurt.blogspot.com