Położenie względem otoczenia

Pomnik stanowi centralny punkt kompozycji przestrzennej Cmentarza Obrońców Lwowa (Cmentarza Orląt), będącego autonomiczną częścią cmentarza Łyczakowskiego; otaczają go kwatery z regularnymi rzędami krzyży.

Tekst inskrypcji

Napis na sklepieniu pomnika: "Mortui sunt ut liberi vivamus". Napisy na pylonach wieńczących skrzydła pomnika: "Wulka, Szkoła Kadecka, Kozielniki, Persenkówka, Cytadela, Poczta Główna, Park Kościuszki, Dyrekcja Kolejowa, Góra Stracenia, Żółkiewskie, Zamarstynów, Kleparów, Koszary Bema, Dworzec Główny, Szkoła Sienkiewicza, Kulparków, Sokolniki, Zimna Woda, Rzęsna". "Winniki, Pasieki, Zubrza, Brzuchowice, Grzybowice Wielkie, Dublany, Malechów, Zaszków, Kulików, Żółtańce, Jaryczów, Laszki, Zadwórze, Kurowice, Mikołajów, Przemyślany, Gołogóry, Złoczów, Wołków, Cecowa, Zborów, Olejów, Załoźce, Jezierna, Tarnopol, Zbaraż". Nieistniejący napis na tarczach będących elementem rzeźb lwów: "Zawsze wierny" (po lewej stronie), "Tobie Polsko" (po prawej stronie). Przykładowe napisy na nieistniejących kolumnach: "Erexit Miasto Lwów", "Erexit Związek Narodowy Polski w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej".

Ogólny opis

Pomnik stanowi integralną część cmentarza. Reprezentuje styl art déco. Centralną jego część stanowi monumentalny łuk triumfalny ozdobiony z jednej strony płaskorzeźbą miecza, a z drugiej łacińską inskrypcją i flankujących go dwóch pylonów. Na prawym wykuto wykaz najważniejszych punktów walk z okresu obrony Lwowa, na lewym - najważniejszych pól bitewnych na terenie Małopolski Wschodniej z lat 1918 i 1919. Od strony Pohulanki po obu stronach łuku postawiono na cokołach potężne rzeźby lwów trzymających w łapach rycerskie tarcze z sowieckim herbem Lwowa (w pierwszej wersji - na lewej tarczy widniał herb miasta, a na prawej - godło państwa polskiego oraz inskrypcje). Pierwotnie (przez dewastacją) ku łukowi triumfalnemu zbiegały się skrzydła półkolistej kolumnady. Każde z nich składało się z 6 kamiennych doryckich kolumn połączonych na górze doryckim architrawem.

Stan zachowania

Zrekonstruowany

Okoliczności odsłonięcia pomnika

W chwili odzyskania niepodległości w 1918 r. kształt granic państwa polskiego nie był ustalony. Proces ich formowania trwał do 1922 r. Walki o Lwów i Małopolskę Wsch. były fragmentem polsko-ukraińskiej wojny o ziemie między Sanem a Zbruczem, zakończonej w lipcu 1919 r., gdy wojsko polskie wyparło siły ukraińskie za Zbrucz oraz wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921. Obrońcy Lwowa, z których wielu nie przekroczyło 17 roku życia, otrzymali przydomek "Orląt Lwowskich". Po wygaśnięciu walk o Lwów polskie władze miasta postanowiły ekshumować poległych obrońców, chowanych dotąd na prowizorycznych cmentarzykach i przenieść na specjalnie wyznaczony obszar, obok cmentarza Łyczakowskiego. Po zgromadzeniu funduszy, dzięki ofiarności społecznej, w 1921 r. rozpisano konkurs na mauzoleum obrońców Lwowa. Autorem zwycięskiego projektu był student Wydziału Architektury Politechniki Lwowskiej Rudolf Indruch (zm. 1927) – uczestnik walk o Lwów czesko-słowackiego pochodzenia. Wykonawcą projektu, zatwierdzonego przez władze centralne i lokalne, został, także bezinteresownie, architekt Antoni Nestarowski (którego syn poległ w obronie Lwowa). Obok kaplicy (odsłoniętej jako pierwszej w 1924 r.) i katakumb (1932) Pomnik Chwały był najważniejszą częścią założenia. Między nimi rozmieszczono mogiły. 28 IV 1929 r. odbyła się ceremonia poświęcenia kamienia węgielnego pomnika, który został odsłonięty uroczyście 11 XI 1934 r. Monument stanął w miejscu drewnianej kaplicy. W uroczystości udział wzięli przedstawiciele władz cywilnych i wojskowych we Lwowie, Związek Obrońców Lwowa, drużyny sokole, członkowie Towarzystwa Strzeleckiego i tłumy Lwowian, wśród nich wielu krewnych i przyjaciół poległych.

Późniejsza historia

W następnych latach po odsłonięciu pomnika zwyczajem stało się fundowanie kolejnych kolumn pomnika przez organizacje społeczne i komunalne (jak miasto Warszawa czy Związek Polek w Ameryce). Po wcieleniu Lwowa do ZSRS władze sowieckiego wykazywały brak zainteresowania cmentarzem, a nieliczni Polacy, którzy pozostali we Lwowie po 1946 r., nie byli w stanie utrzymywać na nim porządku. Stopniowo był dewastowany i niszczał, wykorzystywany jako miejsce spotkań marginesu społecznego i pastwisko, a następnie wysypisko śmieci. Na pomniku pojawiły się wulgarne napisy i rysunki. Pod koniec lat 40. zerwano prowadzące do niego schody, a z tarcz trzymanych przez lwy usunięto napisy, pozostawiając jednak herb Lwowa i godło Polski. Planową dewastację władze rozpoczęły w 1971 r. Przy użyciu czołgów i maszyn budowlanych zburzono m.in. kolumnadę pomnika, ostrzelano napisy na pylonach, których zburzyć się nie udało. Kamienne lwy wywieziono inne części miasta. Pomimo prób zatajenia dewastacji informacje przedostały się na Zachód. Bezskuteczne próby obrony cmentarza podjęła polska emigracja, która wysyłała w tej sprawie apele do przywódców komunistycznych. W 1989 r. do odbudowy przystąpiło nielegalnie i nieodpłatnie polskie przedsiębiorstwo budowlane. Do prac i ich finansowania włączyli się miejscowi Polacy i uczestnicy licznych wycieczek z Polski. Odbudowa, wspierana i koordynowana przez polskie władze i instytucje, przy udziale specjalistów z Polski, była przerywana i wznawiana zależnie od stanu stosunków polsko-ukraińskich. Przełom nastąpił po zaangażowaniu się Polski w "pomarańczową rewolucję". Przy życzliwości prezydenta W. Juszczenki, pomimo sprzeciwu części radnych miejskich Lwowa, rekonstrukcję ukończono. W uroczystościach poświecenia cmentarza w 2005 r. wzięli udział m.in. prezydenci obu krajów, przedstawiciele korpusów dyplomatycznych Francji i USA oraz kilka tysięcy Polaków. Ostateczny kształt nekropolii i centralnego pomnika jest efektem uzgodnień władz polskich i ukraińskich. Pomnik jest najbardziej zmienioną w stosunku do pierwotnej jego częścią. W 2015 r. w wyniku starań strony polskiej i za zgodą lwowskiego konserwatora zabytków przywrócono kamienne lwy (pozbawione jednak pierwotnych symboli i inskrypcji).

Współczesne znaczenie

Cmentarz Orląt stanowi stały przedmiot sporu polsko-ukraińskiego, a jedną z części wzbudzających największe kontrowersje jest Pomnik Chwały. Na początku 2016 r. lwowska rada obwodowa zakwestionowała legalność przywrócenia kamiennych lwów i zwróciła się do służb o zbadanie czy nie mają charakteru antyukraińskiego oraz zażądania ich usunięcia, przeciwko czemu zaprotestowało polskie MSZ. Od tego czasu posągi pozostają zasłonięte płytami z dykty. Jako oficjalny powód podano przygotowanie ich do renowacji. W 2018 r. rada Lwowa ponowiła żądanie usunięcia lwów uznając je za "symbol polskiej okupacji Lwowa". Władze centralne Ukrainy odmówiły interwencji twierdząc, że sprawa pozostaje w gestii organów lokalnych. W kolejnych latach miało miejsce kilka incydentów podczas których młodzi ludzie z Polski samowolnie próbowali odrywać kawałki płyt czy w inny sposób zamanifestować sprzeciw wobec zasłonięcia pomników. Spotkały się one z reakcją ukraińskiej policji i znajdowały finał przed sądem. Cmentarz, którego częścią jest Pomnik Chwały, jako jedno z ważniejszych miejsc związanych z polskim dziedzictwem na Kresach Wschodnich, pozostaje miejscem o specjalnym znaczeniu dla polskiej tożsamości. Szczególne znaczenie ma także dla osób, mających ze Lwowem związki rodzinne (we Lwowie urodzonych lub tych, których przodkowie stamtąd pochodzą). Jest przez Polaków stale bardzo licznie odwiedzany. Pod pomnikiem odbywają się uroczystości państwowe upamiętniające obrońców Lwowa z udziałem przedstawicieli polskich władz, weteranów, harcerzy i społeczeństwa (w tym Polaków mieszkających na Ukrainie). Od 2003 r. co roku 1 listopada pod pomnikiem stawiane są znicze w ramach akcji „Światełko Pamięci dla Cmentarza Łyczakowskiego”. W akcji, która ma na celu upamiętnienie zasłużonych dla Lwowa osób różnych narodowości, na przestrzeni lat uczestniczyli przedstawiciele władz polskich i ukraińskich, dyplomaci, wolontariusze reprezentujący organizacje polskie i miejscowe placówki oświatowe, harcerze, a także mieszkańcy Lwowa, w tym studenci i młodzież szkolna. 1 listopada w pobliżu pomnika odprawiana jest także wspólna polsko-ukraińska msza żałobna, po której przedstawiciele władz polskich i ukraińskich składają wieńce na grobach polskich obrońców Lwowa i pod pobliskim pomnikiem Ukraińskiej Armii Galicyjskiej, tj. oddziałów które walczyły przeciwko sobie o Lwów, a także na grobach żołnierzy poległych w Donbasie. W przewodnikach turystycznych nekropolia, której część stanowi pomnik, wskazywana jest jako jeden z najpiękniejszych cmentarzy wojennych na świecie.

Publikacje, źródła, linki

 https://dzieje.pl/aktualnosci/we-lwowie-uczczono-polskich-obroncow-miasta-z-1918-r;

http://www.lvivcenter.org/pl/uid/picture/?pictureid=518;

http://www.lwow.home.pl/orleta/orleta39.html;

http://www.lwow.home.pl/lwow2002/o2.html;

https://lwow.home.pl/spotkania/orleta/15.pdf;

https://lwow.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/

zaplonelo_swiatelko_pamieci_dla_cmentarza_lyczakowskiego_;

https://dzieje.pl/aktualnosci/znicze-i-kwiaty-w-miejscach-polskiej-pamieci-narodowej-na-ukrainie

https://nowiny24.pl/swiatelko-pamieci-dla-cmentarza-lyczakowskiego-we-lwowie/ar/6059775

http://wyborcza.pl/7,75399,20923885,swiatlo-pamieci-na-cmentarzu-lyczakowskim.html

http://wyborcza.pl/1,75399,19128350,polacy-i-ukraincy-modlili-sie-wspolnie-na-cmentarzu-lyczakowskim.html

https://dzieje.pl/aktualnosci/ukraina-kara-grzywny-za-zniszczenie-plyt-zaslaniajacych-posagi-lwow-na-cmentarzu-orlat-lwowskich;