Położenie względem otoczenia

Pomnik stoi na wschodniej stronie pl. Krasińskich, na tle gmachu Sądu Najwyższego (wybudowanego w 1999 r.).

Tekst inskrypcji

Napis na murze: "POWSTANIE WARSZAWSKIE 1944"

Na tablicy pamiątkowej: [spis dywizji lotniczych, które niosły pomoc powstańczej Warszawie]

Na tablicy: "POMNIK POWSTANIA WARSZAWSKIEGO 1944 / WG.PROJEKTU PROF.ART.RZEŹB WINCENTEGO KUĆMY / I INŻ.ARCH. JACKA BUDYNA / WYBUDOWAŁ SPOŁECZNY KOMITET BUDOWY POMNIKA / KTÓREMU PRZEWODNICZYŁ / GEN.BRYG. JAN MAZURKIEWICZ „RADOSŁAW„ / I PROF.DR JAN KAROL KOSTRZEWSKI / POMNIK ZOSTAŁ POŚWIĘCONY I ODSŁONIĘTY / 1 SIERPNIA 1989 R./ W 45 ROCZNICĘ POWSTANIA WARSZAWSKIEGO"

Na włazie: "CHWAŁA BOHATEROM"

Na filarach: [nazwy wszystkich jednostek bojowych biorących udział w Powstaniu Warszawskim]

Ogólny opis

Monumentalny obiekt na który składa się wielkoformatowa kilkuczęściowa rzeźba, głównie z brązy i granitu; 21 słupów łączonych u góry o wymiarach: 154 x 154 cm (wysokości ok. 10 m),- tworzących tło oraz mur z cegły. Dynamiczna rzeźba składa się z dwóch elementów: tzw. "zrywu" - ponadnaturalnej wielkości żołnierze wybiegający spod monumentalnego betonowego pylonu, symbolizującego początek Powstania oraz "epilogu", wyobrażającego powstańców stojących nad zejściem do kanałów - symbolizującego koniec powstania na Starym Mieście i ewakuację kanałami. Na tyłach części "zryw" znajdują się płaskorzeźby plakatów podziemia z okresu II wojny światowej, ordery wojenne oraz tablica pamiątkowa z informacjami o projektancie pomnika i komitecie jego budowy oraz dużych rozmiarów znicz.  

Stan zachowania

Dobry

Okoliczności odsłonięcia pomnika

W okresie komunistycznym legenda Powstania, jako symbolu walki z obcą dominacją, była przez władze komunistyczne zwalczana, a historia zrywu zakłamywana. Jednak pamięć przetrwała przede wszystkim wśród mieszkańców Warszawy. Pierwsze spontaniczne społeczne inicjatywy budowy pomnika upamiętniającego Powstanie pojawiły się już w 1945 r. Rozpoczęto zbiórki. Biuro Odbudowy Stolicy zorganizowało konkurs na wybór miejsca i formę pomnika. Do realizacji wybranego projektu jednak nie doszło. W prasie pojawiła się dyskusja na ten temat lokalizacji oraz nazwy pomnika. Pomimo rozpisania konkursów plany wybudowania pod koniec lat 40. pomnika „Bojowników Warszawy” oraz „Bojowników o Wolność i Demokrację” zakończyły się fiaskiem. Inicjatywy budowy pomnika w II połowie lat 50. XX w. i kolejne konkursy zaowocowały budową pomnika "Bohaterom Warszawy 1939–1945" ("Warszawska Nike" 52°14′45″N 21°00′33″E), w którego nazwie oraz dacie na polecenie władz komunistycznych "zgubiono" Powstanie. Klimat wokół Powstania zmienił się nieco w latach 80., kiedy to władze wykonywały szereg gestów wobec kombatantów. W listopadzie 1980 r. z inicjatywy działacza Staromiejskiego Koła PTTK Mariana Pyzla powstał Społeczny Komitet Budowy Pomnika Powstania 1944 r., w którego skład weszli m.in. byli powstańcy. Niedługo potem został oficjalnie zarejestrowany i zaczął zbierać fundusze. Spotkał się poparciem Kościoła, artystów, urbanistów i architektów oraz uznaniem społecznym, co skutkowało dużą ofiarnością. Jednocześnie Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD) - organizacja kombatancka podporządkowana władzom - utworzył własny komitet budowy Pomnika Powstańców Warszawy. Społeczny komitet został poddany atakom propagandowym. Mimo to kontynuował on pracę i wybrał lokalizację pomnika (pl. Krasińskich). W lutym 1983 r. ogłoszono międzynarodowy konkurs. Mimo, że nagrodą była tylko realizacja pomnika a nie korzyść finansowa, wpłynęło aż 65 prac. Konkurs, rozstrzygnięty w kwietniu 1984 r. przez najwybitniejszych rzeźbiarzy, architektów, urbanistów, władze miejskie oraz uczestników Powstania, wygrał artysta rzeźbiarz student V roku z ASP Piotr T. Rzeczkowski i architekt Marek Ambroziewicz. Rozpoczęcie budowy miało nastąpić w 40. rocznicę Powstania. W lipcu 1984 r. w atmosferze ataków prasowych na komitet społeczny doszło do kilku spotkań z przedstawicielami ZBoWiD-u oraz partii komunistycznej, którzy zażądali odstąpienia od nazwy "Pomnik Powstania", powołując się na stanowisko Biura Politycznego PZPR. Odpowiedź była negatywna. W lipcu 1984 r. społeczny komitet został rozwiązany. Powstał Zarząd Komisaryczny Budowy Pomnika Bohaterów Powstania, który przejął zebrane dotąd pieniądze. Nowy komitet forsował interpretację, która powstańców przeciwstawiała idei Powstania, oraz zmianę nazwy, na co nie zgodził się autor pomnika. Do nowego konkursu mimo nagrody pieniężnej, zgłoszono tylko 3 prace. Piotr Rzeczkowski odmówił udziału w konkursie. Władze komunistycznej wybrały do realizacji projekt rzeźbiarza Wincentego Kućmy i architekta Jacka Budyna. Negatywne opinie o nim wydały warszawskie instytucje urbanistyczne, architektoniczne, naukowe i artystyczne, a także kolegium rzeczoznawców, powołane przez ministra kultury i sztuki. W marcu 1988 stowarzyszenia architektów i urbanistów ponownie ogłosiły powszechny konkurs na projekt pomnika pod kompromisową nazwą – Pomnika Bohaterów Powstania Warszawskiego 1944. Konkurs, na który zgłoszono 58 prac, został zbojkotowany przed władze oraz ZBoWiD. Wniosek organizatorów do ministra kultury i sztuki o zmianę decyzji pozostał bez odpowiedzi.  Mimo sprzeciwu wielu środowisk i w atmosferze skandalu w 1988 r. władze Warszawy dopuściły do realizacji kontrowersyjny projekt Kućmy i Budyna. Pomnikowi zarzucano m.in. nawiązanie do konwencji socrealistycznych. Został on odsłonięty tuż po upadku komunizmu w 45. rocznicę Powstania 1 VIII 1989 r. przez Wojciecha Jaruzelskiego (ówcześnie prezydenta) i prymasa Józefa Glempa w miejscu, w którym w czasie Powstania znajdował się właz kanałowy, służący powstańcom 1 i 2 września 1944 r. do ewakuacji ze Starego Miasta do Śródmieścia.

Późniejsza historia

W latach następnych pomnik stał się jednym z miejscem oficjalnych obchodów kolejnych rocznic Powstania Warszawskiego. Podczas uroczystości w 50. rocznicę w 1994 r. pod pomnikiem prezydent Niemiec Roman Herzog, jako pierwszy przedstawiciel państwa niemieckiego, przeprosił Polaków za zbrodnie dokonane przez Niemców w czasie II wojny światowej (choć w swojej wcześniejszej wypowiedzi pomylił Powstanie Warszawskie z powstaniem w getcie warszawskim z 1943 r.). Pamięć o Powstaniu trwała, ale z czasem emocje społeczne z nim związane opadły. W mediach dominował wobec powstańczego zrywu ton krytyczny. Sytuacja zmieniła się po otwarciu w 2004 r. Muzeum Powstania Warszawskiego, nowoczesnej placówki naukowo-badawczej oraz edukacyjnej dokumentującej historię Powstania i Polskiego Państwa Podziemnego, która ma za zadanie przybliżenie jego idei współczesnym pokoleniom. Jego działania uczyniły z czasem z rocznicy Powstania jedno z najważniejszych wydarzeń dla polskiej tożsamości. Swoisty kult Powstania, jaki się od tego czasu zrodził, podniósł także rangę miejsc pamięci (w tym pomników) z nim związanych. Nieprzypadkowy był zatem wybór Pomnika Powstania Warszawskiego jako miejsca przemówienia prezydenta USA Donalda Trumpa podczas wizyty w Polsce w lipcu 2017 r. Trump nawiązywał w nim wprost do pomnika i upamiętnionego na nim zrywu oraz rozmawiał z kombatantami. 

Współczesne znaczenie

Pomnik odgrywa istotną rolę jako miejsce centralnych uroczystości w rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. W wigilię rocznicy jego rozpoczęcie 31 sierpnia wieczorem pod pomnikiem corocznie odbywa się uroczysta msza św. polowa oraz Apel Poległych z udziałem przedstawicieli najwyższych władz państwa, Warszawy, korpusu dyplomatycznego, wojska, kombatantów, harcerstwa, przedstawicieli organizacji społecznych oraz tłumnie przybyłych mieszkańców. Po złożeniu wieńców przez liczne delegacje  pod pomnikiem rozpoczyna się koncert otwarty o tematyce nawiązującej do Powstania. Uroczystości te są jedynie częścią corocznych kilkudniowych obchodów w czasie których przedstawiciele władz, kombatanci i tysiące mieszkańców oddają w różnych miejscach pamięci na terenie stolicy i innych miast hołd bohaterom Powstania i ludności cywilnej. Kulminacja obchodów przypada na dzień 1 sierpnia ustanowiony w 2009 r. państwowym świętem Narodowego Dnia Pamięci Powstania Warszawskiego. Najwięcej osób gromadzi minuta ciszy w godzinę "W" (kiedy tłumy zatrzymują się spontanicznie na ulicach, placach, cmentarzach i pod pomnikami Warszawy by uczcić Powstańców) oraz na organizowanym od 2006 r. przez Muzeum Powstania Warszawskiego na pl. Piłsudskiego koncercie, podczas którego obok profesjonalnych wykonawców ludzie z całej Polski wraz z prezydentami Polski oraz Warszawy i premierem, a także kombatantami śpiewają powstańcze piosenki. W 2019 r. zgromadził on 100 tys. osób w różnym wieku (w tym wiele dzieci i młodzieży) oraz 3 mln widzów przed telewizorami. Masowe uczestnictwo w wydarzeniach rocznicowych świadczy o ich znaczeniu dla społeczeństwa. Jednocześnie w Polsce wśród historyków i komentatorów cały czas toczy się dyskusja o sensie Powstania Warszawskiego i tradycji powstańczej w ogóle.

Publikacje, źródła, linki

http://www.art.srodmiescie.warszawa.pl

https://warszawa.wikia.org/wiki/Pomnik_Powstania_Warszawskiego;

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Powstania_Warszawskiego#cite_note-2;

https://culture.pl/pl/dzielo/wincenty-kucma-i-jacek-budyn-pomnik-powstania-warszawskiego