Położenie względem otoczenia

Pomnik stoi na ważnym placu w Śródmieściu Warszawy od strony Ogrodu Saskiego.

Tekst inskrypcji

Napis na płycie grobowca: "Tu leży Żołnierz Polski poległy za Ojczyznę"

Napisy na tablicach umieszczonych na ścianach filarów:

972-1683

1768-1863

1863-1921

1914-1918

1918-1920

1939-1945

Żołnierze Wyklęci 1945-1963

Marynarzom

Lotnikom

Wołyń / Małopolska Wschodnia / Lubelszczyzna 1943-1946

[tu każdorazowo wymieniono nazwy pól bitewnych, akcji zbrojnych oraz miejsc kaźni]

Napis na pancerzu we wnętrzu grobowca: "Dnia 2 XI 1925 roku zostały złożone w tem miejscu zwłoki nieznanego Żołnierza Polskiego
przeniesione z wybranego losem pobojowiska lwowskiego"

Napis na trumnie: "Trumna ta zawiera zwłoki Nieznanego Żołnierza polskiego wzięte z mogiły lwowskiej dnia 29 X 1925 roku".

Ogólny opis

Grobowiec wkomponowany jest w trójarkadowy fragment okaleczonej kolumnady nieistniejącego klasycystycznego Pałacu Saskiego (wysokość ok. 5 m). Na filarach czarne granitowe tablice z inskrypcjami. Arkady od strony Ogrodu Saskiego wypełnione zdobnymi kratami według projektu Henryka Grunwalda. Na kratach umieszczono najwyższe odznaczenia wojskowe.: Krzyż Virtuti Militari (na środkowej), Krzyż Grunwaldu oraz Krzyż Walecznych. Płyta grobowca z szarego polerowanego granitu (dawniej z piaskowca). Nad grobowcem lampa (pierwotnie namalowany fresk z wieńcem laurowym oraz 2 metalowe lampiony). Grobowiec wyłożony stalowym pancerzem. U wezgłowia wieczny znicz (forma zmieniona w stosunku do przedwojennej). Na skrajnych osiach arkad - cztery duże kotły z ziemią z pobojowisk II wojny światowej (pierwotnie 4 znicze). Przed frontem i z tyłu pomnika znicze eklektyczne (dawniej klasycystyczne). Stojaki do wieńców. System iluminujący grób składający się z 68 lamp LED oraz 12 tradycyjnych reflektorów.

Stan zachowania

Dobry

Okoliczności odsłonięcia pomnika

Pomysł uczczenia bezimiennych bohaterów poległych za ojczyznę narodził się po I wojnie światowej we Francji. W ślad za Francją i Wielką Brytanią, gdzie w 1920 r. powstały pierwsze groby nieznanego żołnierza, poszły inne państwa. W Polsce zabiegi na rzecz budowy pomnika rozpoczęto w 1921 r., tj. trzy lata po odzyskaniu nieodległości. W przedsięwzięcie zaangażowali się przedstawiciele najwyższych władz cywilnych i wojskowych. Postawienie pomnika poprzedziły dyskusje o jego formie i lokalizacji. W XI 1923 r. na polecenie prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego powołano Tymczasowy Komitet Organizacyjny Budowy Pomnika Nieznanego Żołnierza, w którego skład weszli przedstawiciele generalicji Wojska Polskiego, a następnie także środowiska naukowego i artystycznego. Komitet przystąpił do zbierania środków. Ponieważ państwo nie była w stanie pokryć z budżetu kosztów związanych z budową, wystąpiono z apelem do społeczeństwa. o dobrowolne opodatkowanie się na ten cel (1% pensji). Pod koniec 1924 r. w nocy na pl. Saskim anonimowy fundator (którym po kilku latach okazało się Zjednoczenie Polskich Stowarzyszeń Rzeczypospolitej) złożył płytę z piaskowca z wyrytym krzyżem i napisem "Nieznanemu Żołnierzowi, poległemu za Ojczyznę", co przesądziło później o lokalizacji pomnika. W 1925 r. na autora projektu Rada Ministrów wybrała rzeźbiarza Stanisława Ostrowskiego. Zgodnie z projektem pomnik został wkomponowany w trzy środkowe arkady podwójnej kolumnady Pałacu Saskiego i pierwotnie poświecono go poległym w latach 1914–1920 i 1918–1920 (z przyczyn technicznych ograniczając pierwotny zamysł obejmujący okres 972-1920). W kwietniu 1925 r. odbyło się uroczyste losowanie, które zdecydowało, że szczątki bezimiennego żołnierza będą pochodzić z Pobojowiska Lwowskiego 1918-1919. 29 X 1925 r. na Cmentarzu Orląt Lwowskich we Lwowie odbyła się uroczysta ekshumacja. Jedną spośród trzech wydobytych trumien wybrała Jadwiga Zarugiewiczowa polska Ormianka, matka żołnierza, który zginął w walce z bolszewikami pod Zadwórzem (w bitwie zwanej Polskimi Termopilami), a którego ciała nie odnaleziono. Kondukt ze szczątkami kilkunastoletniego żołnierza szedł ulicami Lwowa, a następnie, po przewiezieniu koleją, Warszawy. W kondukcie i uroczystościach pogrzebowych, odprawionych w ceremoniale wojskowym, w dniach 30 X - 2 XI 1925 r. uczestniczyli przedstawiciele najwyższych władz RP, korpusu oficerskiego i wojska, nuncjusz papieski, duchowieństwo wszystkich wyznań, delegacje zagraniczne oraz tłumy mieszkańców. Tuż za trumną miejsce zajęły matki poległych żołnierzy, wdowy i sieroty po żołnierzach oraz inwalidzi wojenni. Nad konduktem przelatywały eskadry samolotów. Wraz z trumną w grobowcu złożono urny z ziemią z 14 losowo wybranych pól bitewnych. Na płycie nagrobnej umieszczono napis: "Tu leży żołnierz polski poległy za Ojczyznę".

Późniejsza historia

Od chwili powstania pod pomnikiem obchodzono najważniejsze święta narodowe i odbywały się defilady wojskowe. Początkowo zainteresowanie społeczeństwa było tak duże, że napierając tłum odwiedzających spowodował zniszczenia i konieczne okazało się ustawienie kordonu policyjnego dla regulacji ruchu. W czasie okupacji niemieckiej 1939-1945 grób był miejscem szczególnie ważnym i czczonym przez Polaków. Z narażeniem życia składano na nim kwiaty. Pałac Saski stał się siedzibą Wehrmachtu. Nad Grobem powieszono niemiecką flagę. Od V 1942 Ogród Saski został zamknięty dla polskiej ludności. W czasie Powstania Warszawskiego 1944 r. Niemcy rozlokowali w rejonie pl. Saskiego doborowe jednostki wojska, powstańcom nie udało się więc go zdobyć. Po powstaniu odziały niemieckie przystąpiły do planowego burzenia Warszawy. 28 XII 1944 r. Niemcy wysadzili w powietrze pałac Saski. Budynek został zniszczony, ale fragment kolumnady nad Grobem Nieznanego Żołnierza częściowo ocalał. Według niepotwierdzonej legendy niemiecki saper nie odważył się wysadzić grobu, w którym spoczywał nieznany żołnierz i nie podłożył w tym miejscu ładunków wybuchowych. O odbudowie grobu nowe polskie, podporządkowane ZSRS, władze wojskowe zadecydowały jeszcze przed zakończeniem wojny. Zapalono płomień. Podczas odgruzowywania stolicy w maju 1945 r. uporządkowano grób i jego otoczenie. Postawiono warty honorowe. Grób został odbudowany wg projektu architekta Zygmunta Stępińskiego jako ruina-symbol. Odnowiono jedynie trzy środkowe arkady kolumnady nieistniejącego już Pałacu Saskiego. 4 przedwojenne tablice z nazwami pól bitewnych zastąpiono 6 nowymi, upamiętniającymi walkę "z faszyzmem i hitleryzmem" w latach 1936-1945. Orła zdobiącego kratę pozbawiono korony. Z Orderu Virtuti Militari usunięto datę 1792 (rok jego ustanowienia dla uczczenia zwycięstwa w jednej z bitew wojny polsko-rosyjskiej). Z Krzyża Walecznych usunięto datę 1920 (upamiętniającą zwycięstwo nad bolszewikami) i zastąpiono rokiem 1918 (później, po upadku komunizmu w Polsce przywrócono pierwotną formę odznaczeń). Dodano najwyższe nowe odznaczenie Krzyż Grunwaldu. Wymieniono płytę. W czasie odsłonięcia i poświęcenia grobu  8-9 maja 1946 r. złożono ziemię z 24 pól bitewnych. W uroczystościach wzięli udział przedstawiciele rządu, wojska i zagraniczne delegacje. Wprowadzono całodobowy posterunek warty honorowej. W latach kolejnych odbywały się tu apele poległych w rocznice zakończenia II wojny światowej. W 1964 i 1973 r. grób z otoczeniem przeszedł renowację. W dniu 2 VI 1979 r. przy grobie modlił się Jan Paweł II podczas pierwszej pielgrzymki do Polski. 18 IV 1989 r. w grobie złożono ziemię z mogił katyńskich. 11 XI 1990 r. odsłonięto przedwojenne tablice. W latach kolejnych (1991, 2016, 2017) odsłaniane były kolejne tablice z nazwami pól bitewnych i miejsc kaźni z lat 972–1683, 1768–1921 i 1939–1945, a także tablica poświęcona lotnikom i marynarzom, żołnierzom wyklętym (z antykomunistycznego podziemia lat 1945-1963) oraz żołnierzom broniącym lokalną społeczność przed nacjonalistami ukraińskimi z OUN i UPA (co wzbudziło sprzeciw ukraińskiego IPN). W 2019 r. podczas uroczystości upamiętniających 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier w obecności przedstawicieli polskich władz, delegacji zagranicznych, kombatantów i zgromadzonych tłumów prosił  o wybaczenie za historyczną winę Niemiec za rozpętanie wojny i cierpienie, które Niemcy przyniosły Polsce i całej Europie. W przemówieniu nawiązał do Grobu Nieznanego Żołnierza": "Spójrzcie na Grób Nieznanego Żołnierza, spójrzcie na bohaterstwo i niezłomne umiłowanie wolności przez naród polski. Są jaśniejącym przykładem dla wszystkich dumnych narodów Europy, tak licznie dziś tutaj zebranych". W 1998 r. oraz 2010 r. wykonano remont i konserwację pomnika.

Współczesne znaczenie

Pomnik odgrywa istotną rolę jako miejsce centralnych uroczystości z okazji świąt państwowych w dniach  3 V, 15 VIII, 11 XI. Wtedy to przy pomniku odbywa się uroczysta zmiana warty honorowej z udziałem wojsk wszystkich rodzajów oraz defilada. W uroczystościach biorą udział przedstawiciele najwyższych władz RP, zaproszeni goście oraz tłumy mieszkańców. Pod pomnikiem składane są wtedy wieńce (według ceremoniału wojskowego). Znaczenie grobu podkreśla wprowadzenie do protokołu dyplomatycznego obowiązku odwiedzenia go przez delegacje zagraniczne składające wizyty w Polsce oraz fakt wystawienia całorocznej i całodobowej warty. Obecnie toczy się w Polsce dyskusja o odbudowie Pałacu Saskiego, w więc i o kształcie Grobu Nieznanego Żołnierza. W 100. rocznicę odzyskania niepodległości prezydent Andrzej Duda podpisał deklarację o restytucji pałacu. Podjęte zostały w tej sprawie rozmowy pomiędzy przedstawicielami Skarbu Państwa i władzami stolicy. Jednocześnie wysuwane są obawy, że odbudowa kolumnady pałacu doprowadzi do bezpowrotnego zniszczeniu unikalnego symbolu, jakim jest w powszechnej świadomości strzaskana kolumnada - symbol Warszawy Walczącej i barbarzyństwa okupantów. Kwestia odbudowy pałacu pojawia się także w kontekście prowadzonej w Polsce i Niemczech dyskusji na temat wpłacenia Polsce reparacji (odszkodowań) za II wojnę światową. Grób Nieznanego Żołnierza jest obiektem zabytkowym (od 1965 r.). Jest wymieniany w przewodnikach turystycznych.

Publikacje, źródła, linki

https://pl.wikipedia.org/wiki/Grób_nieznanego_żołnierza