Położenie względem otoczenia

Pomnik stoi w Dolince Katyńskiej Cmentarza Wojskowego na Powązkach - jednej z najważniejszych polskich nekropolii.

Tekst inskrypcji

Pomnik "społeczny": "1940. Starobielsk. Kozielsk. Ostaszków. Katyń / Charków Miednoje Twer / WP".

Pomnik "rządowy": "Katyń 1940. Kozielsk Ostaszków Starobielsk"

Ogólny opis

Pomnik ma kształt 4,5 metrowego krzyża, postawionego na niewielkim postumencie. Krzyż, postument oraz flankujące go cokoły opatrzono inskrypcjami. U jego stóp postawiono niewielki płaski nagrobek z inskrypcjami. Nieopodal stoi pomnik "rządowy" - wykonany z granitu kilkutonowy 4 metrowy krzyż-monument.

Stan zachowania

Dobry

Okoliczności odsłonięcia pomnika

Wiosną 1940 r. na terenie sowieckich republik ukraińskiej i białoruskiej NKWD wymordowało strzałem w tył głowy polskich obywateli - jeńców wojennych z Katynia, Charkowa i Kalinina (Tweru) oraz więźniów (wojskowych i cywilów). W okresie PRL zbrodnia katyńska była przez władze zakłamywana (sprawstwo przypisywano Niemcom), a prawdę o niej traktowano jako godzącą w "ustrój i sojusz z ZSRS". Pierwsze próby upamiętnienia ofiar zbrodni na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach podejmowane były jeszcze w latach 50. XX w. W rocznice 1 sierpnia (Powstania Warszawskiego), 17 września (sowieckiej agresji na Polskę), a także 1 listopada (Dzień Wszystkich Świętych) potajemnie stawiano drewniane krzyże i znicze, zostawiano ulotki. Intensywną walkę przeciwko kłamstwu katyńskiemu prowadziła od lat 70. XX w. opozycja antykomunistyczna, działając także na rzecz upamiętnienia ofiar zbrodni. Od 1974 r. w miejscu obecnego pomnika organizowano nieoficjalne uroczystości partiotyczno-religijne ku czci pomordowanych, które gromadziły tysiące osób. Działania takie były stanowczo zwalczane przez władze za pomocą represji i inwigilacji. W 1981 r. powstał nielegalny Komitet Obywatelski Budowy Pomnika Katyńskiego. 31 VII 1981 r.  z inicjatywy ks. Stefana Niedzielaka i Stefana Melaka (który zginał potem 10 IV 2010 r. w katastrofie smoleńskiej, lecąc na uroczystości 70. rocznicy Zbrodni Katyńskie) komitet ustawił w dolince wykonany w konspiracji kamienny krzyż o wysokości 4,5 metra, z zakazanymi: datą 1940 oraz orłem w koronie, napisem "Katyń" i literami "WP" oraz słupkami z nazwami obozów NKWD. Tej samej nocy pomnik został wykradziony przez Służbę Bezpieczeństwa.

Późniejsza historia

Nowy jawny Obywatelski Komitet Budowy Pomnika Ofiar Zbrodni Katyńskiej postawił sobie za cel wzniesienie kolejnego pomnika. 6 XII 1981 r. wmurowano kamień węgielny i akt erekcyjny oraz postawiono tymczasowym brzozowy krzyż. Po wprowadzeniu 13 XII 1981 r. stanu wojennego zostały one usunięte przez milicję. W 1983 r. z wnioskiem o budowę pomnika z fałszywą inskrypcją wystąpił  podlegający władzom komunistycznym związek kombatantów ZBoWiD. Władze Warszawy rozpisały konkurs na projekt pomnika katyńskiego, który wygrali rzeźbiarze Adam Myjak i Janusz Pastwa. Montaż tego pomnika, opatrzonego napisem "Żołnierzom polskim spoczywającym w ziemi katyńskiej" , wstrzymano po interwencji ambasady ZSRS. Autorzy nie zgodzili się na zmianę napisu na sugerujący, że sprawcami zbrodni byli Niemcy. Teren ogrodzono i objęto nadzorem, a pomnik umieszczono w magazynach cmentarza. Na początku 1985 r. bez zapowiedzi władze komunistyczne ustawiły w tym miejscu granitowy krzyż autorstwa rzeźbiarza Ryszarda Cichockiego z napisem: "Żołnierzom polskim ofiarom hitlerowskiego faszyzmu spoczywającym w ziemi katyńskiej – 1941 rok". Treść napisu wywołała oburzenie zarówno w Polsce jak i w Niemczech i była przedmiotem interwencji dyplomatycznych. Od 1982 r. w Dolince Katyńskiej z okazji kolejnych rocznic odbywały się liczne manifestacje patriotyczne, podczas których domagano się prawdy o Katyniu. W I 1989 r. został zamordowany przez tzw. „nieznanych sprawców” ks. Stefan Niedzielak, prawdopodobnie w związku  z jego działalnością na rzecz upamiętnienia ofiar Katynia. Na fali pierestrojki w IV 1989 r. na pomniku odsłonięto napis:  "Polskim oficerom zamordowanym w Katyniu". W tym samym roku na wniosek Warszawskiej Rodziny Katyńskiej poprawiono i uzupełniono napis dodając nazwy obozów jenieckich i datę 1940. Litery były zrywane w nocy przez "nieznanych sprawców". W IV 1989 r. przedstawiciele Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i rodzin ofiar pobrali w Katyniu urnę z ziemią, którą następnie złożono m.in. w Dolince Katyńskiej. W lipcu 1989 r. w nocy na terenie cmentarza podrzucono pomnik społeczny z 1981 r. 25 VIII 1993 r. w czasie wizyty w Polsce prezydent Rosji Borys Jelcyn złożył kwiaty pod pomnikiem rządowym i wobec przedstawicieli Rodzin Katyńskich wypowiedział słowo "Wybaczcie". 31 VII 1995 r. miało miejsce uroczyste odsłonięcie obu pomników, społecznego i rządowego. Monument społeczny z 1981 r. był pierwszym w Polsce Pomnikiem Katyńskim upamiętniającym mord na polskich jeńcach. Oba pomniki bywają traktowane jako jeden i nazywane Krzyżem Katyńskim.

Współczesne znaczenie

Obecnie pod pomnikiem odbywają się oficjalne uroczystości rocznicowe upamiętniające ofiary zbrodni katyńskiej. Kontynuowana jest także tradycja zapalania pod nim zniczy w Zaduszki oraz w dniach 3 kwietnia (rocznica pierwszego transportu z Kozielska do Katynia w 1940 r.), 13 kwietnia (Dzień Pamięci Ofiar Zbrodni Katyńskiej), 1 sierpnia (rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego), 1 września (rocznica wybuchu II wojny światowej) oraz 17 września (rocznica agresji ZSRS ma Polskę w 1939 r.).

Publikacje, źródła, linki

https://pl.wikipedia.org/wiki/Dolinka_Katyńska_w_Warszawie;

https://katyn.ipn.gov.pl;

https://www.tygodnikpowszechny.pl/zanim-powstala-dolinka-katynska-137723;