Położenie względem otoczenia

Monument stanowi część kompleksu "Muzeum Treblinka: Niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady i obozu pracy 1941–1944", który poza terenem obozu zagłady Treblinka II (gdzie stoi pomnik) objął teren byłego obozu pracy (Treblinka I) i miejsce straceń oraz tzw. Czarną Drogę łączącą dwa obozy.

Tekst inskrypcji

Napis na centralnym monumencie: „Nigdy więcej” [w językach polskim, hebrajskim, jidysz, rosyjskim, angielskim, francuskim i niemieckim].

Napisy na głazach otaczających rampę; "Austria, Belgia, Bułgaria, Czechosłowacja, Francja, Grecja, Jugosławia, Niemcy, Polska, ZSRR, Macedonia"

Napis na kamiennych tablicach: "Na tym terenie od lipca 1942 r. do sierpnia 1943 istniał hitlerowski obóz zagłady w którym wymordowano ponad 800.000 Żydów z Polski, Związku Radzieckiego, Jugosławii, Czechosłowacji, Bułgarii, Austrii, Francji, Belgii, Niemiec i Grecji. Dnia 2 sierpnia 1943 r. więźniowie podnieśli zbrojny bunt krwawo stłumiony przez hitlerowskich oprawców / w odległości 2 km w karnym obozie pracy hitlerowcy wymordowali w latach 1941-1944 około 10.000 Polaków" [napis w 6 językach]

Ponad 200 inskrypcji na kamieniach: [nazwy miejscowości z których Żydzi byli wywiezieni do Treblinki; ponadto: "Janusz Korczak / Henryk Goldszmit/ i Dzieci oraz Męczennikom getta warszawskiego].

Ogólny opis

Założenie zbudowano głównie z betonu i granitu. Granice byłego obozu wyznaczają dwumetrowe kamienie, bramę wejściową upamiętniono dwoma betonowymi blokami. Przed bramą 7 kamiennych tablic z opisami historii obozu w 6 językach oraz planem obozów Treblinka I i II. Od bramy ku rampie wiedzie brukowana droga, której kamienie symbolizują żydowskie sztetle. Do rampy prowadzą też betonowe podkłady - symboliczny tor kolejowy.  Obok rampy ustawiono 11 głazów, na których wyryto nazwy państw, z których deportowano ofiary. Od rampy do pomnika biegnie brukowana droga, która prowadziła do komór gazowych. Po jej bokach kamieniami zaznaczono miejsca dawnych baraków-rozbieralni. Centralnym elementem założenia jest pomnik zbudowany na wzgórzu, w miejscu dawnych komór gazowych, zbudowany z dużych nieobrobionych bloków granitowych, które mają przypominać Ścianę Płaczu w Jerozolimie. Frontowa ściana jest jakby pęknięta. Na zwieńczeniu wyryto płaskorzeźby przedstawiające postacie ludzkie zatytułowane „Męczeństwo”, „Kobiety i dzieci”, „Walka”, „Przetrwanie”, a także błogosławiące dłonie (symbol z nagrobków żydowskich) i menorę. Przed pomnikiem znajduje się granitowy poszarpany blok z inskrypcją. Za pomnikiem upamiętniono krematorium w formie postrzępionego wgłębionego prostokąta wypełnionego czarnym bazaltem, otoczonego lampami (symbolizującego stos ludzkich ciał). Na 22.000 m2 betonowej powierzchni ustawiono 17 000 kamieni różnej wielkości (symbolizujących macewy). 

Stan zachowania

Dobry

Okoliczności odsłonięcia pomnika

Obóz zagłady w Treblince (1942-1943) był drugim po KL Auschwitz-Birkenau największym ośrodkiem zagłady wybudowanym przez Niemców w okupowanej przez nich Europie w ramach "Akcji Reinhard", mającej na celu eksterminację ludności żydowskiej. Szacuje się, że życie straciło w nim ok. 800 tys. osób (w większość Żydzi obywatele polscy). 2 sierpnia 1943 r. miał tu miejsce bunt (powstanie) i ucieczka ok. 400 więźniów, zorganizowane przez obozową konspirację. Po likwidacji obozu Niemcy starali się zatrzeć wszelkie ślady po jego istnieniu. Działania mające na celu zabezpieczenie terenu obozu i uczczenie ofiar komunistyczne władze Polski podjęły w 1947 pod naciskiem organizacji żydowskich. Sejm uchwalił ustawę o upamiętnieniu obozu Treblinka II oraz pobliskiego obozu pracy Treblinka. Powołano Komitet Upamiętnienia Ofiar Treblinki. Rozpisano i rozstrzygnięto konkurs na projekt upamiętnienia, jednak realizacja przeciągała się w czasie. Wobec bierności władz komitet zaprzestał działalności. Decyzję o wzniesieniu pomnika -mauzoleum podjęto w 1955 r. Nowy konkurs wygrał projekt gdańskich twórców: rzeźbiarza Franciszka Duszeńki i architekta Adama Haupta (do których później dołączył Franciszek Strynkiewicz, autor tzw. ściany straceń). Z powodu braku funduszy oraz konieczności wywłaszczenia prawie 200 właścicieli okolicznej ziemi budowa przeciągała się w czasie. Wydarzenia lat 60. XX w., zwłaszcza proces Adolfa Eichmanna, stworzyły klimat sprzyjający upamiętnieniu ofiar niemieckich zbrodni. Utworzony w 1960 r. Komitet Honorowy Budowy Pomnika w Treblince uruchomił szeroko zakrojoną zbiórkę pieniędzy, w którą włączyły się placówki dyplomatyczne PRL. Oficjalne uroczystości odsłonięcia pomnika 10 maja 1964 r., które odbyły się przy udziale przedstawicieli władz państwa, zgromadziły ok. 30 tys. osób z Polski i zagranicy, w tym kilku ocalałych więźniów obozu i przedstawicieli organizacji żydowskich. Pomnik wszedł w skład Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince.

Późniejsza historia

Od 1964 r. co roku na przełomie kwietnia i maja równolegle do obchodów rocznicy powstania w getcie warszawskim odbywały się uroczystości ku czci ofiar niemieckiego obozu zagłady. Z czasem na kamieniach pojawiały się kolejne nazwy miejscowości, z których wywieziono do Treblinki co najmniej 1000 Żydów. Obecnie tych inskrypcji jest ponad 200. W 1978 roku odsłonięto kamień poświęcony zamordowanemu w Treblince pedagogowi i pisarzowi Januszowi Korczakowi i jego podopiecznym z warszawskiego Domu Sierot. Jest to jedyne imienne upamiętnienie na terenie obiektu (dotąd udało się zebrać 25–30 tys. nazwisk ofiar, pozostałe są nadal anonimowe). W 1986 r. Mauzoleum przekształcono w oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach i nazwano Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince. W okresie PRL władze komunistyczne prowadziły politykę historyczną, która zmierzała do polonizacji czy też internacjonalizacji kwestii ofiar. Żydzi mieli być tylko jedną z wielu grup etnicznych mordowanych w obozie, spośród których najczęściej w pierwszej kolejności wymieniano Polaków. Opisywany pomnik stanowił swego rodzaju wyłom w tej tendencji i był prawdopodobnie jedynym pomnikiem w całym ówczesnym bloku wschodnim, upamiętniającym miejsce nazistowskich niemieckich zbrodni, który w tak jednoznaczny sposób wskazywał na żydowskie pochodzenie ofiar. Na początku XXI w. teren miejsca pamięci w Treblince był odwiedzany i porządkowany przez wolontariuszy w ramach Akcji Znaku Pokuty (założonej przez niemieckich protestantów jako reakcja na zobojętnienie części niemieckiego społeczeństwa wobec krzywd wyrządzonych przez Niemców innym narodom w czasie II wojny światowej). W 2018 roku muzeum stało się samodzielną samorządową instytucją kultury pod nazwą: "Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy 1941–1944". Użycie w nazwie słowa "niemiecki" miało znaczenie w kontekście pojawiającego się zwłaszcza na Zachodzie fałszywego określenia „polskie obozy zagłady”.

Współczesne znaczenie

Obecnie kompleks dawnego obozu zgłady jest pomnikiem pamięci i świadectwem zbrodni ludobójstwa. Miejsce pamięci jest odwiedzane przez delegacje polityków oraz grupy z całego świata, w tym uczniów i studentów, którzy oddają hołd pomordowanym i jednocześnie mają okazję do poznania historii obozu. Co roku 2 sierpnia w rocznicę buntu więźniów odbywają się uroczystości, w których udział biorą przedstawiciele władz państwowych, samorządowych i kościelnych, środowisk żydowskich, instytucji kultury, korpusu dyplomatycznego. Uroczystości odbywają się także w Narodowy Dzień Pamięci Ofiar Niemieckich Nazistowskich Obozów Koncentracyjnych i Obozów Zagłady uchwalony 8 czerwca 2006 roku przez Sejm RP w 66. rocznicę przybycia pierwszego masowego transportu więźniów do KL Auschwitz. Pomnik uchodzi za jeden z  najwybitniejszych ze wszystkich pomników upamiętniających Holocaust i punkt odniesienia dla innych upamiętnień Holocaustu (do niego odnoszono się m.in. w trakcie debaty na temat projektu Pomnika Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie).

Publikacje, źródła, linki

https://muzeumtreblinka.eu;

https://muzeumtreblinka.eu;

https://pl.wikipedia.org/wiki/Pomnik_Ofiar_Obozu_Zagłady_w_Treblince;

https://www.jhi.pl/blog/2019-07-31-relacja-z-uroczystosci-upamietnienia-76-rocznicy-buntu-w-obozie-zaglady-treblinka-ii;