Położenie względem otoczenia

Pomnik stoi na placu otoczonym fosą, wewnątrz ziemnego fortu carskiego z XIX wieku, w miejscu, w którym w czasie powstania listopadowego toczyły się najbardziej krwawe walki, obecnie u zbiegu ważnych arterii, w odległości 850 m od Starego Miasta, na prawym brzegu Narwi.

Tekst inskrypcji

Napis nad wejściami do mauzoleum: "Bohaterom poległym 26 maja 1831 roku". Napis na tablicy informacyjnej (znajdującej się na początku alei, prowadzącej do mauzoleum): "Pomnik Mauzoleum Poległych w bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku / Wybudowany w 100. rocznicę bitwy według projektu Borysa V. Zinserlinga i Romualda Zerycha / Konserwacja obiektu przeprowadzona w 180. rocznicę bitwy sfinansowana z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i przez samorząd Województwa Mazowieckiego".

Ogólny opis

Mauzoleum reprezentuje nurt konstruktywizmu. Zostało wkomponowane w założenie o historycznej funkcji militarnej. Głównym jego elementem jest monumentalna kaplica, którą stanowi widoczna z daleka kubiczna bryła z białego betonu architektonicznego. Do głównego wejścia prowadzą reprezentacyjne schody. Po obu stronach wejścia rzeźby - rycerz w zbroi i żołnierz. Od strony fosy wsparte na masywnych słupach wejście do części parterowej. Nad głównym i tylnym wejściem - duży krzyż. W górnym pomieszczeniu kaplica o ścianach z surowego betonu i prosty sarkofag z prochami poległych powstańców zdobiony uproszczonym wizerunkiem orła w koronie, ustawiony na osi wejścia. W dolnej kondygnacji, pierwotnej krypcie grobowej, przestrzeń ekspozycyjno-edukacyjna. Wnętrze doświetlono światłem dziennym przez świetlik w stropie, na koronie budynku taras widokowy.

Powierzchnia zabudowy: 71543m2
Powierzchnia użytkowa: 656 m2
Kubatura: 4403 m2

Stan zachowania

Zrekonstruowany

Okoliczności odsłonięcia pomnika

W 1795 r. Polska została wymazana z map, a jej terytorium podzielone między trzech zaborców (Rosja, Austria, Prusy). W XI 1830 r. Polacy rozpoczęli powstanie przeciwko Imperium Rosyjskiemu (tzw. powstanie listopadowe), które ostatecznie upadło w 1831 r. Bitwa stoczona pod Ostrołęką należała do najważniejszych i najbardziej krwawych bitew wojny polsko-rosyjskiej 1831 r. W 1847 r. dla upamiętnienia swojego zwycięstwa Rosjanie wznieśli w miejscu pola bitwy pomnik, nawiązujący do architektury cerkiewnej. Z okazji nadchodzącej 30. rocznicy bitwy, ludność Ostrołęki wystawiła w sąsiedztwie pomnika drewniany krzyż, pod którym odbyła się kilkutysięczna manifestacja patriotyczna. Uczestników władze rosyjskie poddały represjom, jednak krzyża nie usunęły nawet podczas budowy w tym miejscu fortu ziemnego pod koniec XIX w. W czasie I wojny światowej po zajęciu miasta Niemcy rozebrali i wywieźli rosyjski pomnik. Wiosną 1917 r. ludność wybudowała niewielką murowaną z cegły kapliczkę. Po odzyskaniu niepodległości w okresie międzywojennym przychodziła pod nią młodzież szkolna wraz z wychowawcami. Pamięć o bitwie ożyła pod koniec lat 30, kiedy Ostrołęka włączyła się w ogólnokrajową akcję obchodów 100. rocznicy wybuchu powstania listopadowego, a lokalny Komitet Obchodów 100. rocznicy bitwy pod Ostrołęką postanowił o uczczeniu poległych w 1831 r. przez wybudowanie pomnika-mauzoleum. W 99. rocznicę bitwy wmurowano kamień węgielny i puszkę erekcyjną, która miała postać łuski artyleryjskiej i zawierała stosowne dokumenty oraz grudki z mogił zasłużonych dla bitwy generałów. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz lokalnych, duchowieństwa, wojska, szkół i mieszkańcy miasta. Fundusze miały pochodzić ze zbiórki dobrowolnych datków. Budowa rozpoczęła się zaraz po rozstrzygnięciu konkursu na projekt pomnika, którego laureatami byli Romuald Zerych i Borys Zinserling. Na setną rocznicę bitwy zdołano wykonać jedynie fundamenty mauzoleum i ustawić żelazne belki konstrukcji nośnej. W przeddzień uroczystych rocznicowych obchodów 26 V 1931 r. przeniesiono w kondukcie prochy powstańców z kościoła farnego do nowo wybudowanej krypty. Szczątki, odnalezione podczas prac ziemnych na terenie miasta, mogły należeć zarówno do żołnierzy polskich jak i rosyjskich. Główne uroczystości odbyły się z udziałem miejscowych władz oraz przedstawicieli ambasady węgierskiej, wojska, harcerzy i 10-tysięcznego tłumu. Dalsza budowa ze względu na trudny teren i skromne fundusze, postępowała powoli. Do chwili wybuchu II wojny światowej wybudowano tylko kryptę i żelbetonową bryłę.

Późniejsza historia

W czasie II wojny światowej obiekt ucierpiał wskutek ostrzałów artyleryjskich, a schody zostały zdemontowane na rozkaz Niemców przez więźniów z obozu pracy w Łazku. Po 1945 r. władze komunistyczne zdecydowały się pozostawić obiekt bez opieki.  Dopiero po odwilży 1956 r. władze dokonywały jedynie niewielkich napraw. W 130. rocznicę bitwy po raz pierwszy po wojnie odbyły się pod pomnikiem oficjalne uroczystości rocznicowe, zawiązał się także komitet odbudowy pomnika. Odbudowa jednak nie nastąpiła, przed mauzoleum wybudowano natomiast amfiteatr ze sceną i ekranem wykorzystywanym do 1979 jako kino letnie i miejsce festynów. W 150. rocznicę bitwy rozpoczęła się dyskusja dotycząca koncepcji zakończenia budowy. Ostatecznie władze miasta podjęły decyzję budowy pomnika do 1990 zgodnie z pierwotnym projektem i przeznaczeniem. Powołano kolejny komitet budowy. Podczas uroczystych obchodów jako "wotum i zadośćuczynienie za lata profanacji i dewastacji miejsca pamięci narodowej" ustawiono 15-metrowy krzyż drewniany (w 1996 r. zamieniony na metalowy) i 8-tonowy kamień z inskrypcją podpisaną przez NSZZ Solidarność i NSZZ Rolników Indywidualnych. Plany odbudowy zostały zniweczone przez stan wojenny (13 XII 1981 r.). Od 1989 r. teren fortu u podnóża mauzoleum stał się miejscem corocznych uroczystości, jednak kolejne próby podjęcia odbudowy w 160. rocznicę bitwy się nie powiodły. Dopiero w 2009 r., gdy kuratelę nad pomnikiem przejęło Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce, udało się zdobyć fundusze na jego odbudowę. Stan obiektu był wówczas jednak tak zły, że wymagał rozebrania i zbudowania na nowo. Mauzoleum i jego wnętrze zostało odtworzone przez zespół architektów według pierwotnego przedwojennego projektu, przy czym dopuszczono w nowej realizacji elementy o charakterze współczesnym. Rozpisano konkurs na nowy projekt rzeźb flankujących wejście, który wygrali Beata i Maciej Aleksandrowiczowie. Ostatecznie odbudowę pomnika oraz fortu ukończono w 2012 r. W 181. rocznicę bitwy 26 V 2012 r. pod patronatem prezydenta RP odbyły się uroczystości oficjalnego otwarcia i udostępnienia mauzoleum zwiedzającym. W ramach rewitalizacji uporządkowano także tereny zielone wokół fortu i fosę, a elementy ziemne fortyfikacji zrekonstruowano.

Współczesne znaczenie

Obecnie mauzoleum odzyskało swoją funkcję miejsca pamięci i spoczynku żołnierzy powstania listopadowego. Zgodnie z pierwotnym projektem w centralnej części mauzoleum wydzielono przestrzeń, w której znajduje się sarkofag z szczątkami poległych żołnierzy. Z okazji 183. rocznicy bitwy w obecności władz Ostrołęki obok żołnierzy pochowanych w nim przed II wojną światową złożono uroczyście szczątki żołnierza 4 Pułku Piechoty Liniowej Królestwa Polskiego. Pomnik jest także atrakcją turystyczną. Na najniższej kondygnacji ulokowano przestrzeń muzealną, gdzie znajduje się wystawa multimedialna dotycząca bitwy pod Ostrołęką, historii carskiej fortyfikacji oraz okoliczności powstania samego pomnika, a także kolekcja - armia miniaturowego wojska, składająca się z ponad 1200 ręcznie malowanych ołowianych żołnierzyków. Turystom udostępniono także dach budynku. Z założonego na nim tarasu można oglądać fort, pole bitwy oraz panoramę miasta. Na terenie fortu znajduje się skansen artylerii Królestwa Polskiego, a w nim repliki armat i jednorogów wg wzoru 1805, m.in. kopia prototypu wyrzutni moździerzowej, autorstwa generała Józefa Bema. Pod pomnikiem organizowane są uroczystości rocznicowe z udziałem lokalnych władz oraz msze w intencji poległych bohaterów. Ostrołęcki obiekt jest miejscem istotnym dla budowania lokalnej tożsamości. Jest jedynym w Polsce mauzoleum wkomponowanym w krajobraz pola bitwy.

Publikacje, źródła, linki

http://sztuka-architektury.pl/article/4042/betonowe-mauzoleum;

https://www.youtube.com/watch?v=p_QXo3WYrqk;

http://muzeum.ostroleka.pl/p,101,mauzoleum;

http://muzeum.ostroleka.pl/p,97,opis;

http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,20068135,pomnik-szczerych-serc-nowe-stare-mauzoleum-upamietniajace.html;

http://arsenal.org.pl/pomnik-mauzoleum-zolnierzy-poleglych-w-bitwie-pod-ostroleka-26-maja-1831-roku

https://to.com.pl/pomnikmauzoleum-uroczyscie-otwarty-w-rocznice-bitwy-pod-ostroleka-1831-roku-zobacz-zdjecia/ar/6497220

http://mazowia.eu/media-wydarzenia/pomnik-mauzoleum-w-ostrolece-odsloniety.html